برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی را آن دسته از کانون تبلیغاتی هایی می سازند که برای یک سازمان سفارش دهنده کار می کنند. سفارش دهندگان معدودی تبلیغات خود را درون مجموعه یا چهاردیواری تشکیلات به عهده می گیرند، زیرا استخدام یک کارگزار که می تواند ایده های جدید را همراه با واقع بینی وارد جریان کار کند، برایشان ارزشمند است.
رابطه بین سفارش دهنده و کارگزار به چندین روش برای هر دو طرف سودمند است. ولی در نهایت سفارش دهنده که اداره بودجه را در دست دارد و هر زمان که بخواهد حق حذف هزینه خود را دارد
کانون تبلیغاتی ها (کارگزارها) موردهایی پیش آمده است که از حذف احتمالی هزینه ها به هراس افتاده باشند؛ زیرا در هنگام توافق در برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی، شاید نتوانسته اند کاملا با خواسته های سفارش دهنده به راحتی کنار بیایند و از آن راضی نبوده اند. در چنین موقعیتی نتیجه کار کاملا وحشتناک خواهد بود و رابطه موجود بین دو طرف، به کلی از بین می رود؛ زیرا که هر یک از آنها دیگری را در شکست برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی مقصر می داند. فاکتور ترس هنوز هم وجود دارد ولی امروز رابطه بین کارگزار و سفارش دهنده بر اساس حس همکاری متقابل استوار است. اغلب سفارش دهندگان بزرگ یاد گرفته اند هنگام کار در مرحله های کلیدی، به قضاوت کارگزار خود اعتماد کنند.
جان گریفیث برنامه پرداز مستقل به مدت ۲۵ سال به ایده پردازی در تبلیغات و ۱۷ سال بازاریابی مستقیم پرداخته است. وی معتقد است که مهمترین تغییرهایی که در دهه بعد در خصوص رابطه بین تبلیغات و مخاطب خواهیم دید این است که با فرسایش نهایی الگوی تجاری شرکت های تبلیغاتی و در آمد حاصل از طریق محتوای اجرای کار به وجود خواهد آمد. او می گوید امروز در همه جا به قدری محتوای مجانی فراوانی پیدا می شود که در مقایسه با ایده های گذشته هم انعطاف پذیری بسیار زیادی دارند و هم از نظر تولید نیاز به هزینه کمتری دارند، ولی کارکنان هنوز با دادن مشاوره و گذاشتن آگهی در سایت ، کار خود را ادامه می دهند. بنابراین تبلیغات رایج به این زودی نابود نمی شود. از زمانی که شرکت های تبلیغاتی بتوانند تنها هزینه ساعت کار خود را محاسبه کنند، کار شرکت تمام شده است و مشاوره دادن بر کارها حاکم می شود. هر چه پول بدهید همان قدر هم آش می خورید. راز و جادوی کار ناپدید خواهد شد. قرار نیست الگوی هدایت و ایجاد گرایش در توجه به سمت خاص، از بین برود زیرا ما در هنگام اجرای تبلیغات به نقش برنده ای که جلب توجه، صدا و بررسی دارند، نیاز مند هستیم و باید به همه این مراکز مراجعه کنیم.
انواع ارتباط هایی که به عنوان پیام تبلیغاتی قابل ردیابی نیستند، افزایش پیدا می کنند؛ زیرا نیاز به توجه کافی ندارند. بنابراین باید به جذب پیام های تبلیغاتی ای عادت کرده که به آن توجه نمی شود. زمان زیادی برای محو شدن تبلیغات اعمالگر لازم است؛ زیرا در حال حاضر ما هنوز منتظر برگشت همان محتوایی هستیم که واقعا دوست داریم. در دراز مدت باید کاری کرد که محتوای تفریحی از پیام آگهی ها حذف شود و پیام به شکل خلاصه باشد تا مردم هنگامی که سرگرم کار دیگری هستند، بتوانند در آن سهیم شوند.
آیا با ظهور رسانه های دیجیتال، تبلیغات سنتی از قیبل پوستر های چاپی منسوخ خواهند شد یا راه جدیدی برای ادامه حیات پیدا خواهند کرد؟
تا به امروز ندیده ایم که حتی یکی از روش های رایج در اجرای تبلیغات، به دلیل نوآوری های بی شماری که در آن ظاهر شده اند، از بین رفته باشد. در سال های اخیر عده کمی از تصرف فضاهای عمومی که روز به روز هم خصوصی تر می شوند، گله گذاری کرده اند و تصور نمی کنیم که به این زودی ها هم ارزشی را که فضای بیرونی دارند، از دست بدهند.
آیا در عرصه تبلیغات تغییرهای مهم دیگری نیز پیش بینی می شود؟
انقلابی بر علیه دست درازی کار به ساعت های استراحت و تفریح! آخرین باری را که کارفرما از تماس های خصوصی کارکنان خود در ساعت های اداری گله مند بوده است به یاد دارید؟ اغلب چنین چیزی پیش نمی آید؛ زیرا خود او هم فکر می کند که حق تماس کاری با شما را در زمان تفریح دارد. پست الکترونیکی و رسانه اجتماعی به طرز لجام گسیخته ای جنبه تجاری پیدا کرده اند. تا زمانی که کارفرمایان به وقت آزاد کارکنان خود احترام نگذارند باید آن ها را با یک ضربه متوقف و تشویق به ترک این عادت کرد. در عمل کارفرمایان از کارکنانی که در کنار انجام وظیفه کاری به نوعی زندگی تفریحی خود را هم داشته باشند، فایده می برند؛ زیرا آنها در محل کار روحیه سرزنده تری دارند. ولی همه این مسئله را درک نمی کنند و هنوز رفتار دسترسی به کارکنان در خانه هایشان را ادامه می دهند و سعی در هر چه بالاتر بودن تولید دارند. با افزایش تنش های روانی در چندین دهه اخیر، باید فکری به حال این مشکل کرد.
آیا می دانید یک ایده پرداز تازه کار برای بدست آوردن شغل به چه مهارت هایی نیاز دارد؟
امروزه ایده پردازی در نوع خود به یک خلاقیت تبدیل شده است؛ زیرا ایده های قوی دیگر چیزی بیش از ابتکار های وابسته به نشان های تجاری نیستند و سکوی اصلی راهبرد فکری و ساختاری به حساب می آیند، بنابراین لازم است که شخصیت ایده پرداز جالب و کنجکاو او را از دیگران متمایز می کند. مهارت دیگری تا به حال از کسی درباره اش نشنیده ایم، توانایی همراه کردن دیگران با خود است. از دیدگاه ایده پردازان ، کار اصلی آن ها داشتن سرعت فکر و فروختن فوری دیوار مشکلات است و معمولا هم بر این باورند که کسی به حرفشان توجه نمی کند. با ارزش ترین مهارت یک ایده پرداز، تشویق و اجازه ابراز فکر به دیگران است، طوری که آخر کار همه این تصور را داشته باشند که ایده اصلی مال خودشان بوده است. راهبردهای اجرای کار متعلق به جمع است نه به آدم باهوشی که با داشتن یک ایده سعی دارد از دیگران جلو بزند.
شرح کار سفارش دهنده برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی
پس از آنکه اساس رابطه بین شرکت تبلیغاتی و سفارش دهنده پایه گذاری شد، کار بر روی برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی شروع می شود. اساس هر برنامه بر مبنای یک شرح کار از طرف سفارش دهنده قرار دارد و اغلب به شکل مستند و نوشتاری به شرکت تبلیغاتی ارائه می شود، این متن باید نکته های اصلی برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی را بر اساس تحلیل های وضعیت فعلی نشان تجاری و بازار افزایش آن مشخص کند. شرح کار نباید به شرکت تبلیغاتی دیکته کند که کارش را باید چگونه انجام دهد، ولی لازم است راهنمایی ها و اطلاعات را تا جایی که امکان دارد به صورت هر چه کامل تر در اختیار تبلیغ کننده بگذارد تا به او در رسیدن به بهترین راه کارها کمک کند.
موقعیت فعلی چیست؟
اول از همه شرح کاری که درباره سفارش دهنده تهیه شده است، باید جزئیات موقعیت فعلی نشان تجاری، تولید یا خدمات آن در هنگام فروش، مشارکت در بازار، توزیع و برخورد مصرف کننده با آن را توضیح بدهد. سفارش دهنده درباره نشان تجاری / تولید / خدمات باید کاملا صادق باشد و نقطه ضعف ها و نیز قوت های کار را بیان کند. در این شرح، امکان دسترسی به فرصت های لازم در بهبود کار به اندازه شناخت تهدید هایی که احتمال می رود از سوی رقیبان متوجه کار باشد، اهمیت خاصی دارند.
چه هدفی داریم؟
این مرحله که در ادامه کار پیش می آید، باید به وسیله هدف برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی، روشن شود. هدف اصلی سفارش دهنده از تبلیغ کدام است:بالا بردن فروش یا شاید هم تبلیغ در برداشت مصرف کننده از نشان تجاری؟ آشنایی دقیق از آنچه که سفارش دهنده در نظر دارد به شرکت تبلیغاتی کمک خواهد کرد تا کمپین تبلیغاتی هدفمندتری را طراحی کند.
برای رسیدن به هدف چه کار می کنیم؟
شرح کاری که از سفارش دهنده داریم، باید شامل هر یک از نکته ها یا همه جزیات اصلی باشد که بخش بازاریابی سفارش دهنده نیز همزمان، در تلاش رسیدن به همان هدف است.با این کار کمپین تبلیغاتی اجرا شده به وسیله شرکت تبلیغاتی می تواند کاملا وارد فعالیت های دیگر بازار شود.
برای تدوین برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی درباره چه چیز لازم است سخن بگوییم؟
عناصری که در شرح کار سفارش دهنده وجود دارند، شاید موثرترین راهنما در راهبرد های اجرایی و انتخاب رسانه ای باشد که لازم است برای پیام رسانی در نظر گرفته شود. سفارش دهنده لازم است با شرکت تبلیغاتی درباره ظرفیت هایش،مخاطبان مورد هدف خود و اینکه مخاطبانش چه نوع افرادی هستند و چرا خرید می کنند، سخن بگوید. از اینکه چه کسانی در حال حاضر خریدار نیستند یا ممکن است در آینده جزء خریداران تولید بشوند، اطلاعاتی بدهد.
پس از تدوین برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی چگونه بدانیم که به هدف رسیده ایم؟
شرح کار سفارش دهنده باید معیارهایی را که برای ارزیابی نتیجه یک کمپین تبلیغاتی لازم است، مشخص کند. اغلب این کار تا حدی نیاز به تحقیق از بازار در مرحله های قبل و بعد از تبلیغات دارد. ارزیابی معیارها همیشه هم بستگی به میزان فروش ندارد چون تبلیغات تنها بخشی از مرحله تشویق مصرف کننده به خرید تولید یا استفاده از خدمات را تشکیل می دهد. در صورتی که کمپین تبلیغاتی باعث پاسخ مستقیم (مانند فروش مستقیم از راه صفحه یا نمایش) شده باشد با داوری میزان موفقیت برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی بنابر نتیجه ای که از این آمار به دست آمده باشد، نقشی که تبلیغات در ایجاد رابطه با مصرف کننده و کسب اعتماد به نشان تجاری دارد، نادیده گرفته می شود.
کاربردها و تایید ها
شرح کار سفارش دهنده در آخر باید شامل کلیه جزییاتی باشد که مربوط به مدیرت برنامه تبلیغات است. چه نوع زمان بندی برای آن پیشنهاد می شود؟ چه بودجه ای برای آن در نظر گرفته شده است و چه کسی مسئول اعلام پایان پرداخت ها به اجرای کار و پخش از رسانه است؟ اگر هرگونه محدودیت در رسانه یا الزام قانونی وجود دارد که لازم است شرکت تبلیغاتی هم از آن با خبر باشد، پس بهتر است که در شرح کار هم ذکر شود.
هرچیز بی مصرفی را دور بینداز
بسیاری از شرکت های تبلیغاتی پیرو این اندرز قدیمی هستن که می گوید: هر چیز بی مصرف را دور بینداز. اگر سفارش دهنده همه اطلاعات درست را در اختیار قرار نداده باشد، شرکت تبلیغاتی چه امیدی به رسیدن راهبردی برای برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی دارد؟ در اینجاست که ارزش همکاری بین سفارش دهنده و شرکت تبلیغاتی را نمی توان دسته کم گرفت. اگر هریک از دو طرف عادت به همکاری با یکدیگر داشته باشند، شرکت تبلیغاتی از تمام اطلاعات لازم به طور عادی توسط شرح کار با خبر می شود. این موضوع به وضوح در وقت صرفه جویی می کند و در زمان مراجعه شرکت تبلیغاتی به شرح کار کمپین تبلیغاتی، از خطر نتیجه گیری نا مناسب در راهبرد اجرای کار، می کاهد.
شرکت تبلیغاتی نیاز به دانستن چه چیز های دیگری برای تدوین و اجرای یک برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی دارد؟
با اینکه شرح کار سفارش دهنده کمپین تبلیغاتی بیشتر شامل اطلاعاتی است که شرکت تبلیغاتی برای شروع کار درخواست می کند تا هنگام برداشت مفهومی خود در برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی به کار بگیرد، ولی این اطلاعات باید بدون هرگونه دسته بندی تهیه شوند. با اینکه مخاطب مورد نظر نشان تجاری است که شرح کار را مشخص می کند، اما به حد کافی جزییات مورد نیاز تبلیغ کننده را فراهم نمی کند تا به درستی پیامی که خلق کرده است، اطمینان داشته باشد. وظیفه گروه طراحی گزارش در یک شرکت تبلیغاتی، به زیر جلد مخاطب مورد نظر رفتن است تا درجه همدردی با او را به حدی برساند تا همان کاری را که از او خواسته شده است انجام دهد. گروه طراحی گزارش نیاز به کشف طرز فکر اصلی مخاطبان نسبت به نشان تجاری دارد و همچنین باید از این موضوع که کجا؟چگونه؟و چرا؟ خریدار آن هستند، سر در بیاورد. این نوع اطلاعات در تکمیل راهبرد موثر تبلیغاتی، حیاتی هستند.
شیوه نگرش به مرحله خرید
گروه طراحی گزارش باید تمامی مراحله هایی را که در خرید تولید یا خدمات دخالت دارند، شناسایی کند. آیا برای مشتری خرید همیشگی کالا به صرف فکر کمتری نیاز دارد؟ آیا خریدی که باید درباره اش کمی فکر کرد یا تصمیم مهمی است، نیاز به بررسی بیشتری دارد؟ چند نوع سطح فکری را که برای خریدن یک بسته شکلات، یک عطر و یک رایانه می توان داشت با هم مقایسه کنید. تحقیق درباره جزییات مرحله خرید، به طراح گزارش امکان می دهد تا از انگیزه ای که خریدار یک کالا دارد، شناخت بیشتری داشته باشد. آیا احساسی که مصرف کنندگان نسبت به خرید دارند، مثبت یا منفی است؟ آیا تجربه ای دلپذیر یا تکلیفی شاق است؟ اگر لازم باشد که مصرف کنندگان کمی بیشتر درباره خرید فکر کنند، برای اطلاعات یا توصیه هایی درباره کالا به کجا مراجعه می کنند؟ این نوع آگهی به طراح گزارش کمک می کند و نیز اطلاعات لازم را به مرحله طراحی رسانه برساند.
شیوه نگرش به نشان تجاری
گروه طراحی گزارش درست مانند آگاه شدن از مرحله خرید نشان تجاری توسط مصرف کننده، باید دیدگاه های مخاطب را نیز نسبت به نشان تجاری کشف کند. این کار به ترسیم موقعیتی که نشان تجاری در رابطه با دیگر رقیبان دارد، کمک می کند و تشخیص راه هایی برای متفاوت بودن آن از کالاهای مشابه دیگر را آسانتر می کند. آیا مصرف کنندگان نشان تجاری را یک تولید کیفی یا با ارزش می شناسند؟ آن را به چشم یک دوست یا تولید کاربردی ای که نیازشان را بهترین نحو برآورده می کند، می بینند؟ آیا خریدار همیشگی یا اتفاقی هستند؟ از نشان تجاری اغلب یا به ندرت، هر روز یا در مناسبت های خاص، استفاده می کنند؟
اغلب، موضوع برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی تغییر پیدا می کند یا برخی از نگرش ها در آن عوض می شود،بنابراین دید مصرف کنندگان نسبت به نشان تجاری، خرید آن یا استفاده از تولید یا خدماتی که دارد، حالت دیگری پیدا می کند.
شیوه نگرش به جریان زندگی
گاهی کلید اصلی راهبرد یک تبلیغات، از چیزی کاملا نامربوط با نشان تجاری سرچشمه می گیرد که به طور مستقیم با مصرف کننده رابطه دارد. طراحان گزارش لازم است بدانند که چه چیزی واقعا برای مخاطب مورد هدف آنها ارزش دارد. چه چیزهای را دوست دارند؟ و از چه چیزهای متنفرند؟ به چه اعتماد دارند؟ چه چیزی وادارشان می کند؟
شیوه نگرش به رسانه
در سال های اخیر رسانه روز به روز پراکنده تر و رابطه اش با مصرف کننده پیچیده تر می شود. مصرف کنندگان در انتخاب نوع تبلیغاتی که می توانند به آن توجه کنند، کنترل بیشتری دارند و می توانند در آن مکث کنند، از آن سریع بگذرند و با یک کلیک حذف کنند. بنابراین نه تنها مهم است که بدانیم آنها چه نوع رسانه ای به کار می برند، بلکه لازم است بدانیم به کدام یک اعتماد بیشتری دارند و احتمال بیشتری می رود که یک پیام تبلیغاتی را به چه رسانه ای ببینند.
تحقیق درباره بازار هدف برای تدوین برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی
تحقیق درباره بازار هدف برای تدوین برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی به همه تصمیم ها که در مرحله برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی نهایی گرفته شده اند از هر نظر استحکام می بخشد. هر دو طرف سفارش دهنده و تبلیغ کننده، از راه طراحی گزارش بهتر می تواند از ته و توی بازار سر در بیاورند. مخاطب مورد نظر را شناسای و ترسیم کنند. فکر های خلاق را در هنگام اجرا آزمایش و سپس بهترین رسانه ها مناسب را انتخاب کنند، از موفقیت کمپین تبلیغاتی،ا رزیابی خود را داشته باشند.
به طور معمول سفارش دهنده در شرح کار خود تحقیق اولیه و اساسی از بازار مورد هدف و مخاطب خود را تهیه می کند که به وسیله تحقیقی که شرکت تبلیغاتی به عهده دارد، کامل می شود.
تحقیق از بازار بسیار گسترده است و پایه های استحکام آن بر مبنای شیوه های علمی متنوع و متفاوت قرار دارد. برخی از سفارش دهندگان توصیه می کنند که تحقیق از بازار خودشان دور مسائلی بچرخد که به طور مستقیم در ارتباط با نشان تجاری است ولی نهادهای هستند که تحقیق منابع خارجی دیگر را هم می خرند.
بررسی کلیات
بررسی کلیات داده ها توسط شرکتی انجام می گیرد که کارش تحقیق از بازار است و بر اساس نظم حاکم در آن هدایت می شود. نهاد ها می توانند با پرداخت مبلغی به آنها، تعداد مشخصی از پرسش های موجود در بررسی هایشان را خریداری کنند. این بررسی ها به طور خاص برای کشف دگرگونی هایی که در نوع مصرف صورت گرفته اند برای نشان تجاری مفید هستند و ارزیابی دانسته های پیش از شروع و پس از اجرای برنامه ریزی کمپین تبلیغاتی را در اختیار می گذارند.
شرکت های تبلیغاتی ممکن است برای تکمیل برنامه ریزی خود، داده های از منابع گوناگون نیز خریداری کنند. این نوع داده ها به طور معمول با خدمات داده پردازی سندیکایی تهیه می شوند. اینگونه گزارش ها از بازار، برای پیگیری فعالیت های رقیبان و شناخت مجموعه مسائل بازار، بسیار به درد بخور هستند. بررسی کلیات، روندی را که بازار در آینده دارد نیز مورد توجه قرار می دهد، موضوعی که شرکت ها می توانند برای مقایسه با برنامه هایی که دارند، استفاده کنند.
شیوه های تحقیق
شرکت های تحقیق کننده از بازار، بهترین مشاور در به کارگیری شیوه های متناسب برای یک موضوع خاص هستنند. انتخاب آنها و هر تصمیمی که درباره هر فن خاص در تحقیق خود دارند، تحت تاثیر سه فاکتور اصلی است: خریدار می خواهد چه چیزی را بداند؟ چه تعداد از مردم در نظر خواهی شرکت کنند؟ و چه مقدار بودجه برای تحقیق از بازار باید اختصاص داده شود؟
تحقیق اولیه اطلاعاتی است که از مصرف کننده به طور مستقیم به وسیله تحقیق با مشاهده دریافت می شود. سفارش دهنده یا شرکت تبلیغاتی معمولا یک متخصص تحقیقات بازار برای جمع آوری داده های اولیه استخدام می کند.
تحقیق ثانویه حاصل اطلاعاتی است که وجود دارد. این اطلاعات می تواند به سادگی یک مرور از مقیاس داده ها و تحلیل گرایش ها باشد یا اینکه بر اساس گزارش هایی از بازار بسیار امروزی تر و انواع منابع داخلی و خارجی باشد.
تحقیق کیفی: فشردهایی از عمق اطلاعاتی به دست آمده از بازار مورد نظر است و به شرکت های تبلیغاتی و سفارش دهندگان کمک می کند شناخت خود را از دلیل فکر مصرف کننده و یا حس او به موضوع، کامل تر کنند؛ بنابر این اگر مایل به دانستن حس باشید که خریدار کالای به خصوصی درباره رنگ یک بسته بندی یا معنای واقعی نشان تجاری آن دارد، بهتر است به بخش های متمرکز در گروه بندی های زیر(در ذیل آمده)مراجعه کنید. عمومیت دادن به این نوع تحقیق، کمکی به جمع بندی در آن نمی کند ولی این نگرش می تواند به شناخت عمیق از مصرف کننده بینجامد و نهایتا به تدوین یک کمپین تبلیغاتی مناسب ختم شود.
تحقیق کمی: مخصوصا به واکنش های بیشتری که بر مبنای حقایق هستند، نیاز دارد. اطلاعات به دست آمده از پاسخ های متعدد می تواند واضح تر باشند زیرا به دور از تفسیر های دسته دوم هستند. بنابراین اگر مایل به کشف برنامه خرید کسی از یک کالای خاص بر آمده اید، می توانید با پرسش نامه از او سوال کنید که چه زمانی؟چند بار؟ و از کجا؟ خرید می کنید. پرسش نامه یکی از معمولی ترین شیوه های به دست آوردن داده ها از تعدادی افراد است و می تواند با ارسال نامه، تلفن یا اینترنت انجام گیرد.
شیوه های تحقیق
تحقیق پستی: پرسش نامه ها به وسیله پست ارسال می شوند.
یاداشت های خرید مصرف کننده: از مصرف کننده در خواست می شود یاداشت های روزانه خرید را نگه دارد.
تحقیق تلفنی: پرسش نامه یا در واقع مصاحبه از راه تلفن انجام می گیرد.
مصاحبه خیابانی: مصاحبه کنندگان حرفه ای در خیابان های اصلی پاسخ دهندگان را مورد خطاب قرار می دهند.
گرفتن آزمایش در سالن ها: این کار شبیه به مصاحبه خیابانی است ولی از پاسخ دهندگان خواسته می شود برای مصاحبه به درون سالن بروند. برای آزمایش یک محصول یا تبلیغ آن، کار بسیار مفیدی است.
مصاحبه شخصی: مصاحبه کننده یک نفر، یک زوج یا یک گروهی از دوستان را به گفت و شنود دعوت می کند.
مصاحبه متمرکز بر یک گروه: گروهی متشکل از شش الی ده نفر همراه با هم مصاحبه می شوند. هدف از این کار ایجاد بحث در بین آن هاست.
شیوه های مشاهده برای تدوین کمپین تبلیغاتی جذاب
خرید مرموز: تحقیق کننده تظاهر می کند که خود یک مصرف کننده است و می خواهد نظر خریداران دیگر را درباره خدماتی که ارایه می شود، ارزیابی کند.
مشاهده در فروشگاه: تحقیق یا چشم های الکترونیکی که رفتار مصرف کننده را زیر نظر دارد.
